Filtry szare – co powinien o nich wiedzieć fotograf?

Poradniki Eksperta

Jeśli filtr jest neutralny, to właściwie, po co w ogóle jest? No właśnie, to prawda, filtr jest neutralny, jednak nie w stu procentach przezroczysty. Filtry szare, przecież o nich mówimy, różnią się przepuszczalnością światła. Często zdarza się, że podczas fotografowania ilość światła jest tak duża, że zmniejszenie czułości ISO do minimum oraz maksymalne przymknięcie przysłony i skrócenie czasu nie wystarcza do tego, by uzyskać prawidłową ekspozycję. Taka sytuacja występuje w ostrym słońcu, podczas fotografowania na śniegu czy w bardzo mocnym oświetleniu sztucznym. Wtedy używamy szarego filtra, by ilość światła zmniejszyć a tym samym wydłużyć czas naświetlania.

Filtr szary przyda się także, gdy chcemy fotografować obiekty w ruchu, a wtedy potrzebne są długie czasy naświetlania. Gdy znaczne wydłużenie czasu otwarcia migawki wymusi przymknięcie przysłony do wartości większej, niż jest to możliwe, założenie filtra szarego także umożliwi wydłużenie tego czasu bez konieczności przymykania przysłony.

Innym, często spotykanym przykładem użycia filtra szarego jest chęć uzyskania małej głębi ostrości. Podczas bardzo słonecznego dnia, czy mocnego światła sztucznego w studio, może okazać się, że otwarcie przysłony wpuści na matrycę tyle światła, że zdjęcie się prześwietli. Odcięcie pewnej ilości światła za pomocą filtra szarego umożliwi fotografowanie na niższych przysłonach, niż sugerował to wcześniej światłomierz. Podobnie jest, gdy jedynym sposobem na uzyskanie małej głębi ostrości podczas filmowania, gdzie czas naświetlania jest stały, a otwarcie przysłony zależne jest tylko od ilości światła.

W tym miejscu, aby zrozumieć, na czym polega działanie filtrów szarych, warto przywołać tak zwany trójkąt ekspozycji. Co zrobić, gdy mamy za dużo światła? Wystarczy zdecydować się na jedną z poniższych czynności, które znajdują się na ramionach trójkąta:

ograniczyć czułość matrycy,
przymknąć przysłonę, czyli ustawić dużą wartość f/,
skrócić czas naświetlania.

Czułości matrycy ograniczyć bardzo się nie da – najczęściej wartością graniczną jest 100 lub 200 ISO. Przymykanie przysłony niesie za sobą określone konsekwencje. Po pierwsze, otwór względny wpływa bezpośrednio na rozkład głębi ostrości. Po drugie – dyfrakcja. Zjawisko to najczęściej pogarsza ostrość zdjęć, a jego intensywność rośnie wraz ze zmniejszaniem otworu względnego. W końcu czas naświetlania – chcąc ograniczyć ilość światła wpadającego przez obiektyw, musimy ten czas skrócić, a z tym też może być kłopot. W tym wypadku idealnie sprawdzą się filtry szare, które ograniczają ilość światła docierającego do obiektywu i tym samym pozwalają na wydłużenie czasu ekspozycji przy zastosowaniu tych samych ustawień przysłony i czułości.

Na rynku możemy znaleźć różne rodzaje filtrów szarych ND o różnej mocy. Najważniejszym parametrem szarych filtrów jest ich gęstość, którą oznaczamy symbolem ND. Cecha ta mówi nam o tym, ile światła jest w stanie odciąć od matrycy dany filtr – im większa wartość ND, tym gęstszy jest filtr i więcej światła pochłania. W praktyce spotykamy gęstości od NDx2 do NDx32000. Gęstość NDx2 (najmniejsza z dostępnych) oznacza, że przez filtr przejdzie dwa razy mniej światła niż bez filtra, a więc efekt będzie podobny do przymknięcia przysłony o jedną wartość. Jeśli zależy nam tylko na wyrównaniu oświetlania w przypadku ostrego słońca, w zupełności wystarczy filtr o gęstości NDx4 czy NDx8. Do fotografowania pejzażu przydadzą się filtry o gęstości NDx16, NDx32.

Jak obliczyć jaki filtr będzie potrzebny do fotografowania w określonych okolicznościach? W zasadzie szybka kalkulacja jest dość prosta – liczba po Nd x czas naświetlania bez filtra da nam w przybliżeniu czas naświetlania z filtrem. Czyli użycie filtra ND x256, przy przysłonie f/8 i czasie 1/30 s, pozwoli wydłużyć czas naświetlania do 8 sekund. W układzie tabelarycznym wygląda to tak:

ND 4 – redukcja o 2 EV, czas naświetlania 4 razy dłuższy,
ND 8 – redukcja o 3 EV, czas naświetlania 8 razy dłuższy,
ND 16 – redukcja o 4 EV, czas naświetlania 16 razy dłuższy,
ND 32 – redukcja o 5 EV, czas naświetlania 32 razy dłuższy,
ND 64 – redukcja o 6 EV, czas naświetlania 64 razy dłuższy,
ND 100 – redukcja o 6 i ⅔ EV, czas naświetlania 101 razy dłuższy,
ND 200 – redukcja o 7 i ⅔ EV, czas naświetlania 203 razy dłuższy,
ND 500 – redukcja o 9 EV, czas naświetlania 512 razy dłuższy,
ND 1000 – redukcja o 10 EV, czas naświetlania 1024 razy dłuższy.

Fotografując, zwykle mamy mało czasu, także na to, by w pamięci obliczyć jakiego czasu naświetlania użyć przy określonej wartości filtra szarego ND. Na szczęście takie tabelki przeliczeniowe zostały opracowane i można je znaleźć na różnych stronach. Są także dostępne swojego rodzaju kalkulatory, które jako aplikacje na smartfony można zainstalować i korzystać z nich podczas fotografowania nawet w ekstremalnych warunkach.

Prócz filtrów pełnych mamy do dyspozycji także filtry połówkowe, które są niezwykle przydatne w fotografii krajobrazowej. Pozwalają one zmniejszyć kontrasty, unikać przepaleń i pokazywać więcej detali w cieniach. Filtry szare połówkowe pozwalają przyciemnić tylko część kadru, nie wpływając na jego drugą część. Istnieją jeszcze gradacyjne filtry szare, które są przezroczyste, z wyjątkiem około jednej trzeciej górnej części, w której znajduje się przyciemnienie. Pomiędzy ciemną a jasną częścią filtra występuje płynne przejście, czyli właśnie gradient. W zależności od potrzeb możemy wybrać: miękki gradient, twardy gradient i odwrócony gradient.

Filtry połówkowe stosuje się podczas fotografowania kontrastowych motywów – najczęściej, kiedy niebo jest dużo jaśniejsze niż dolna połowa kadru. Zamontowany w specjalnych uchwycie kwadratowy filtr można przesuwać w górę i w dół oraz obracać. Jego pozycję można dokładnie dopasować do kompozycji ujęcia.

Fader to kolejny rodzaj filtra szarego, który pozwala na płynną regulację gęstości, dzięki czemu nie trzeba zmieniać filtra, żeby zmniejszyć lub zwiększyć ilość wpadającego przez obiektyw światła. Taki filtr jest w stanie zastąpić nawet 8 innych szkieł. Dzięki temu rozwiązaniu nie traci się czasu na zmienianie i przekręcanie filtrów – jednym ruchem dłoni można wygodnie dostosować poziom przyciemnienia na zdjęciu. Działa on podobnie jak filtr polaryzacyjny, podczas obracania pierścienia zmienia się jednak jego zaciemnienie. Przyciemnienie to zależy od kąta, o jaki obrócimy pierścień fadera. Filtry z regulacją przyciemniania mogą osiągnąć maksymalną gęstość na poziomie 10 EV. Jednak w praktyce okazuje się, że przy takiej gęstości filtracji nie osiągniemy pozytywnego rezultatu, ponieważ występują wady tak zwanej krzyżowej polaryzacji. Najbardziej bezpieczny jest zakres regulacji na poziomie od 2 do 5 EV. W fotografii amatorskiej jest to w zupełności wystarczający zakres, jednak przy bardziej zaawansowanych projektach warto korzystać ze zwykłych szarych filtrów. Znajdą one zastosowanie przede wszystkim podczas filmowania, gdy utrzymywany jest stały czas naświetlania 1/50 lub 1/60 sekundy.

Zakładając filtr ND na obiektyw, trzeba pamiętać o jednym z najczęściej popełnianych błędów. Wielu fotografujących ma założony filtr szary pełny lub połówkowy na stałe. W ten sposób aparat mierzy światło już po założeniu filtra, a taki pomiar nie przynosi optymalnych wyników. Znacznie lepszy efekt uzyskamy, najpierw dokonując pomiaru oświetlenia, a dopiero potem zakładając coś na obiektyw. Filtry szare to olbrzymie pole do eksperymentowania. To także jedyne filtry, których nie da się zastąpić żadnym programem do obróbki zdjęć.